خودشناسي و بازتاب‌هاي تربيتي آن براساس بينش قرآني ..ادامه 3

[شادی زهرا]

9. ارتباط با خدا

آدمي ‌به طور فطري خداشناس است و گرايش به پروردگارش دارد. قرآن مي‌فرمايد: «توجه‌ات را به دين(خدا) پيوسته كن؛ در حالي كه بدان مايلي، پيروي كن از فطرت خدايي كه بشر را بر آن آفريده است»(روم: 30).8
آدمي‌به صور گوناگون مي‌تواند با خدا ارتباط برقرار كند؛ مانند:
1. از طريق پيامبران و اولياي الهي؛ (ارتباط پيامي و شنيداري) همان‌طور كه قرآن مي‌فرمايد: «اي فرزندان آدم! چون پيامبراني از جنس شما بيايند و آيات مرا براي شما بيان كنند».(اعراف: 35) (اينكه خداوند از ميان انسان‏‌ها پيامبراني را انتخاب كرده است، نشان‌دهندة اين است كه انسان يك شرافت ذاتي دارد كه در موجودات ديگر چنين شأنيتي وجود نداشته است)
2. از طريق دعا، مناجات و توكل بر قدرت، رحمت و لطف پروردگار.( ارتباط كلامي‌و قلبي). همان‌طور كه خداوند فرموده است: «ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ»؛(غافر: 60) وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَ لْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ».(بقره: 186)
3. از طريق عاطفي و دوست شدن با او؛ ارتباط قلبي وعاشقانه و ايجاد دلبستگي ايمن با او «يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ».(مائده: 54)
4. از طريق اتصاف به صفات خداوندي (ارتباط وجودي و كمالي) و حركت در جهت كمال انساني. اين‌گونه ارتباط در قرآن، به خليفة خدا در روي زمين تعبير شده است: «پروردگار فرشتگان را فرمود: من در زمين خليفه خواهم گماشت‏»(بقره: 30). بزرگ‌ترين امتياز انسان اين است كه اين ظرفيت و توانمندي را دارد كه مي‌تواند جانشين و نمايندة خداوند در روي زمين شود. البته به فعليت رساندن اين توانمندي براي كسي است كه تلاش فراوان كند تا قله‌هاي بلند كمال را فتح كند و لياقت نمايندگي بي‌نهايت كمال خداوندي را پيدا كند.
5. انجام مناسك و عبادات و تقرب‌جويي از طريق عبادات؛ مانند انجام مناسك حج، قرباني كردن و زمزمهٔ كردن حوادث گذشته در اعمال حج.(بقره: 21)
6. از طريق احسان و نيكي به مردم و مخلوقات خدا و هرگونه عمل صالح كه موجب رضايت خداوند مي‌شود.(مائده، 13) اين طريق از دو جهت ارتباط فرد را با خدا برقرار مي‌سازد. يكي از بعد عاطفي كه خدا را دوست دارد و فرد هم از اين دوستي، احساس رضايت مي‌كند و ديگر از اين جهت كه با عملكرد نيكو متصف به كمال مي‌شود. فرد بدين ترتيب متصف به كمال مي‌شود و از طريق اين اتصاف كمالي، به خدا نزديك مي‌شود و رابطة وجود كمالي با خدا پيدا مي‌كند.(اعراف: 56)

10. توانايي ارتباط با ساير انسان‌ها

هر فرد در ارتباط با انسان‌هاي ديگر، به طور طبيعي تمايل دارد بر اساس مودت، نيكي، عدالت و تعاون عمل كند: «عَسَي اللَّهُ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ الَّذِينَ عادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَ اللَّهُ قَدِيرٌ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ ؛ لا يَنْهاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ...»؛(ممتحنه: 8ـ7) «تَعاوَنُوا عَلَي الْبِرِّ وَ التَّقْوي وَ لا تَعاوَنُوا عَلَي الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ»؛(مائده: 2) همچنين بايد نسبت به مؤمنان؛ افزون بر آن روابط، رابطة اخوت، همياري و رحمت كه رابطه‌اي بسيار عميق‌تر است، داشته باشند: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»(حجرات: 10) و «رُحَماءُ بَيْنَهُمْ».(فتح: 29)

[شادی زهرا]

كليدواژه‌ها:
خودشناسي، توانمندي رواني، آسيب‌پذيري رواني، تعليم و تربيت.
توانمندي‌ها و ويژگي‌هاي رواني انسان
انسان توانمندي‌هاي رواني فراواني دارد. در بينش قرآني، براي انسان توانمندي‌ها و ويژگي‌هاي رواني ذيل مطرح شده است:

1. توانايي شناخت خويشتن

قرآن با اشاره به اين توانمندي مي‌فرمايد: «الْإِنْسانُ عَلي نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ؛ انسان بر خودش آگاه است».(قيامت: 14) بصيرت در اصطلاح قرآن به مفهوم بينش صحيح است. آيه در مقام اين است كه آدمي‌استعداد و توانمندي‌اي دارد كه مي‌تواند به صورت مستقيم يا با راهنمايي پيامبران الاهي شناخت جامعي از خويشتن داشته باشد. از اين روي، در تفسير آيه گفته شده است بصيرت بينش صحيح دروني و ادراك قلبي است و آيه حاكي از آن است كه انسان داراي بصيرت و شناخت جامعي نسبت‏ به خودش مي‌باشد.4

2. توان شناسايي فضيلت و رذيلت

قرآن تصريح دارد كه توانمندي درك خوبي‌ها و بدي‌ها (بديهيات اخلاقي) به آدمي‌داده شده است: «خدا فجور و تقوا را به انسان تفهيم كرده است»(شمس: 8) يعني انسان را طوري آفريده كه ذاتاً خوب و بد و صلاح و فساد را مي‌فهمد.5

3. قدرت يادگيري نا محدود

انسان مي‏تواند چيزي را كه نمي‏داند ياد بگيرد و جهل خود را كم كند و دامنة علم او هم محدود نيست؛ ‏بلكه مرتب مي‏تواند از جهالت و ناداني‏‌هاي خود بكاهد و به حل مسائلي كه پيش‌رو دارد، بپردازد و به رشد و كمال علمي‌بالاتري برسد. قرآن در اين‌باره مي‌گويد: «خدا زمينة آموختن آنچه را كه انسان نمي‌داند فراهم كرده است». (علق: 5) بعضي از مفسران تصريح كرده‌اند كه مراد از تعليم خدا، آماده‌سازي نفس آدمي‌براي آموختن و درك معاني است.6



پی نوشت ها:

---

* دانشیار دانشگاه قم an-faghihi@qom.ac.ir
** کارشناسی روان‌شناسی دريافت: 6/3/89 ـ پذيرش: 19/10/89
1. ابوعلي ‌سينا، تدابيرالمنازل اوالسياسات الاهليه، کوشش جعفر نقدي، ص14.
2. ابوعلي سينا، الاشارات و التنبيهات، به همراه شرح خواجه نصيرالدين طوسي، ج 2، ص 292.
3. مطهری، مرتضی، فطرت، ص 27.
4. سيدمحمدحسين طباطبايي، الميزان، ج 20، ص 192.
5. سيدعلي‌اكبر قريشي، قاموس قرآن، ج 6، ص 211.
6. راغب اصفهانی، المفردات، تحقیق محمد سیدگیلانی، ص 343.
7. همان، ص 69.
8. سيدعلي‌اكبر قريشي،قاموس قرآن، ج5، ص195.
9. ممتحنه: 6-4.
10. هود: 120؛ نساء، 164.
11. اعراف: 176.
12. انعام: 87.
13. آل‌عمران: 62.
14. محمدتقی مصباح یزدی، انسان شناسی، ج1 - 3، ص 321.
15. روم، 30؛ توبه،36.
16. ملااحمد نراقي،معراج السعاده، ص7-8.
17. نيك چهره محسني، ادراک خود «از کودکي تا بزرگ‌سالي»، ص 19 و 26.

[شادی زهرا]

4. توانمندي تبيين

خداوند زمينه‌هاي جسمي‌و رواني توانمندي و مهارت بيان را فراهم ساخته است و او را از توانمندي تبيين پديده‌هاي مورد مشاهده و آنچه مي‌انديشد و احساس مي‌كند، برخوردار كرده است. قرآن مي‌فرمايد: «خدا به انسان بيان را آموزش داد»(رحمن: 4). در تفسير اين توانمندي گفته‌اند: منظور كشف است و اعم از سخن گفتن است.7 بنابراين، علاوه‌ بر سخن گفتن، توانمندي‌هاي خواندن، نوشتن، فهميدن و فهماندن را نيز دربر‌مي‌گيرد؛ به‌گونه‌اي كه آنچه را مي‌گويد و آنچه براي او گفته مي‌شود، بتواند بشناسد و براي ديگران تبيين كند.

5. توانايي انديشيدن

از جمله توانمندي‌هاي رواني انسان توانايي انديشيدن و خردمندي است. انسان به‌گونه‌اي آفريده شده است كه مي‌تواند بينديشد. قرآن انسان را خردمند و متفكر معرفي كرده است و دامنة تفكر او را تمام جهان آفرينش و از جمله خودش دانسته است و دربارة كساني كه اين توانمندي را بارور ساخته‌اند (اولي‌الالباب) مي‌فرمايد: «آنان در خلقت آسمان‌ها و زمين مي‌انديشند»(آل‌عمران: 191). يا به منظور شكوفايي اين توانمندي و كشف هدف‌مندي نظام آفرينش و آگاهي از تدبير خداوند در خلقت، آدميان را به تفكر دروني خويش دربارة آسمان‌ها و زمين و همة آنچه وجود دارد، دعوت كرده است: «آيا در درون خود نمي‌انديشيد كه خدا آسمان‌ها و زمين و آنچه را بين آنهاست، بدون هدف نيافريده است»(روم: 8).

6. برخورداري از كرامت

در قرآن دو نوع كرامت براي آدمي‌معرفي شده است:
الف) كرامت تكويني كه بيانگر برتري تكويني او نسبت به مخلوقات ديگر است: «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلي كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِيلاً؛(اسراء: 70) محور اين نوع كرامت از منظر قرآن، توانمندي تصرف در هستي است. توانمندي تصرف در زمين (خشكي و دريا)، آسمان‌ها و بهره‌برداري از آنها موارد ذكر‌شده در آية مزبور و آيات ذيل است: «هُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَها...»؛(نحل: 14) «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ»؛(لقمان: 20) «وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ‏».(الرحمن: 10)
براساس اين آيات، آنچه در آسمان‏‌ها و زمين است، مانند خورشيد، ستارگان، معادن، دريا‌ها، گيا‌هان و حيوانات، همه تحت تصرف آدمي‌و در خدمت انسان گماشته شده است.
ب) كرامت ارزشي كه با سير صعودي در معرفت، ارتقاي ايمان، تزكيه، عمل صالح و تقوا متصف به درجاتي از قرب وجودي و صفات كمالي پروردگار مي‌شود و به سعادت و خوشبختي جاويد مي‌رسد: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ»(حجرات: 13) آياتي كه در آنها از مقربان، اصحاب يمين، اهل بهشت در مراتب گوناگون آن و انسان‌هاي كامل سخن گفته شده است نيز همه از اين توانمندي حكايت دارند؛ مانند: «السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ»؛(واقعه: 11ـ10) و «أَصْحابُ الْيَمِينِ ما أَصْحابُ الْيَمِينِ».(واقعه: 27)

7. جاودانه ماندن

انسان توانمندي جاودانه ماندن را دارد. اين توانمندي در ميل فطري او به حيات جاودان متبلوراست و مي‌خواهد زندگي‌اش هيچ پاياني نداشته باشد. قرآن ضمن توجه به تحقق حتمي‌اين ميل، تصريح دارد كه انسان زندگي اخروي جاودانه خواهد داشت. آيات مربوط به خلود آدمي‌در بهشت و تنعم جاودانه بهشتيان مانند «وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً»؛(توبه: 100) «فِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَ أَنْتُمْ فِيها خالِدُونَ»؛(زخرف: 71) و آيات خلود جهنميان «فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها أَبَداً»(جن: 23) بيانگر زندگي جاودانة آدمي‌است.

8. قدرت انتخاب

از ديدگاه قرآن، انسان موجودي مختار و داراي اراده است و مي‌تواند آزادانه انتخاب كند. توجه به اين توانمندي موجب مي‌شود فرد با تمام وجودش احساس كند در انتخاب مسير‌ها، انجام افعال و تحقق سرنوشت خويش، آزاد است و مي‌تواند بر اساس خواسته‌ها و تصميمات خود اقدام كند. از اين‌روي، افراد با هم تفاوت‌هاي اساسي دارند؛ برخي شاكر و برخي كفور مي‌باشند؛ برخي دنيا را انتخاب مي‌كنند و برخي آخرت را برمي‌گزينند. اين ويژگي در آدمي‌زمينة تكليف و هدايت را فراهم كرده است. خداوند مي‌فرمايد: «ما راه را نشان داديم، اين انسان است كه انتخاب مي‌كند هدايت را و خدا را شكرگذار است و يا آنكه انتخاب نمي‌كند و خدا را ناسپاس است».(انسان: 3) همچنين مي‌فرمايد: «شما آدميان، با ارادة خود، برخي دنيا را و برخي آخرت را انتخاب مي‌كنيد».(آل‌عمران: 52)

[آشنای غریب]

با سلام به شما و سپاسگزار به خاطر مطالب خوب و مفیدتون . وقتی داشتم نوشتتون رو مطالعه میکردم احساس کردم هنگام ویرایش جابه جایی صورت گرفته شایدم من اشتباه میکنم لطفا یک بار دیگه بررسی کنید ممنون میشم . فکر میکنم خودشناسی و باز تابهای تربیتی..... 1 اول باید باشه به جای ادامه 3 بعد خود شناسی و باز تابهای....ادامه 2 و در آخر ادامه 3 . پی نوشتها معمولا در آخر نوشته ها میاد حتما واقفید و اینجا اشتباه چاپی بوده و اینکه پی نوشت تا شماره 8 وجود داره از 9 تا 17 دیده نمیشن حال یا مطالبتون هنوز ادامه داره یا نویسنده این اعداد رو تو جایگاه خودش قرار نداده . البته اصلا مهم نیست . در مورد جاودانه ماندن : قسمتی که نویسنده نوشته انسان توانمندی جاودانه ماندن را دارد ، فکر میکنم منظور ایشان تمایل به جاودانه موندن را دارد . باز هم ممنونم از مطالبتون .

[شادی زهرا]

سلام بر شما دوست گرامی ...
در پی پیشنهاد شما برای دوستی دیگر که کامنت من نیز در تائید نظرتان "که مطالب را کوتاه تر پست کنیم"بعدا پست شد ... نوشته ای را که در حال خواندنش بودم و به نظرم بد نیامد تا آن را به این سایت بیافزایم - تقسیم بندی کردم و در چند پست :این 3 و شاید 2 پست دیگر ارسال کردم.

بله ایرادات شما واردند چرا که این 3 ارسال را اشتباها در مکان سوالات مذهبی افزوده بودم.

که جابجائی دو مورد آن توسط دوستان انجام گرفت و پست شماره 3 را نشد که در پی آن ها بیاورم.
در مراحل ویرایش و یا حذف مطلب با مشکل مواجه شدم.
---------
پی نوشت را من خود در پست نخست آوردم که چند حسن / غیر متعارف با اصول دارد .. ولی اینچنین به نظرم آمد که در چند پاره کرده شدن یک مقاله بهتر است خواننده بداند چه در پس آن می آیدو کاربردش در این جا بجا تر است.

بله متن هنوز مطالبی زیبا در خود دارد../ که لازمه آن کوتاه تر کردنش است و به سبکی که به اصل وفادار ماند و من هنوز فرصت آن را نیافتم.

---

در مورد جاودانه ماندن : قسمتی که نویسنده نوشته انسان توانمندی جاودانه ماندن را دارد ، فکر میکنم منظور ایشان تمایل به جاودانه موندن را دارد . باز هم ممنونم از مطالبتون .


نظر نویسنده را نمی توان حدس زد !!

اما دریافت شخصی من از انتخاب وازه " توانائی " خواست حضرت سبحان و داده شدن اذن حق تعالی است به داشتن چنین موهبتی ..چه این نوشتار دیدگاهی روانشناختی را به همراه دارد....و تفاوت تمایل و توانمندی را در این زمینه نمی توان کم فرض کرد.

از توجهتان سپاسگذارم.

در پناه حق باشید.