ملاصدرا و مراحل توحيد

[hamed]

نويسنده: طوبى كرمانى




با سپاس از خداوند بزرگ كه نعمت انديشه و حكمت و يگانه پرستى را بر ما منّت نهاد.[1]
آنگاه كه در خصوص توحيد چهارگانه سخن به ميان مى آمد به اينكه:
1. توحيد ذاتى. يعنى خداى سبحان را شريك و مثل و مانند و ندّى نيست «لا إله إلاّ هو» و «ليس كمثله شىء».
2. توحيد صفاتى. يعنى خداى احد را صفاتى است كه عين ذات است و تركيب در ذات حق راه ندارد و در اين صفات، وابسته به غير نيست. «و كمالُ التّصديق به توحيدهُ، و كمالُ توحيدهِ الإخلاص لَه، و كمال الإخلاص له نفىُ الصفاتِ عنه... .»[2]
3. توحيد افعالى. يعنى همه اختيارات در طول قدرت حق و به اراده و تفويض اوست. «لامؤثر فى الوجود الاّ الله»
4. توحيد عبادى. يعنى جز او را نبايد پرستيد. «لاتَعبدوا إلاّ ايّاه»
در اين مراتب توحيد، سخت به فكر بودم و مى انديشيدم كه قطعاً بسيارند كسانى كه اين مراتب و مراحل را به نيكى درك كرده و دريافته اند كه در اين لايتناهاى هستى، جز يك حقيقت حقّه وجود ندارد امّا هم آنان در اظهارات و ابراز عقايدشان، كثرت پيشه كرده و فرقه فرقه گشته اند[3] و بر نظرهاى خويش پاى فشرده، آراء را كاملا متعارض و متفاوت شمرده و بر انديشه خويش و تابعين آن غرّه شده اند.[4]
امّا در اين ميان، اندكند كسانى كه با نگاه وحدت بين نه فقط در نظر و عمل به مراتب توحيد چهارگانه، سخت دل و انديشه بسته دارند كه حتى آراء و تفاسير متفاوت در خصوص هستى و تجليّات آن را نيز به تفسير واحد تأويل مى كنند. اين، همان ادّعايى است كه در اين نوشته، در صدد بيان آن هستم، و اين، ممكن نيست مگر آنكه «وحدت وجود» سراسر انديشه و سراسر هستى حكيم را به معناى اتمّ كلمه فراگرفته باشد تا بتواند لباسهاى ملوّن و متفاوت را از تنِ حقيقت بَركَنَد و حقيقت را آنچنان كه هست و نه آنچنان كه مى خواهد، ببيند و عيان سازد و همه آراء و عقايد را به يك زبان و به يك بيان برگردانَد و همه را يكسان نيوشد كه حقيقت يكى است و تفسير آن نيز مآلا جز واحد نخواهد بود. لباسهاى الوان و متفاوتى كه به سبب ذهنيتها، عادتها، هواها، تربيتها در تفسير حقيقت هستى دخالت مى كنند و تفاوتها را مى آفرينند.
امام خمينى (ره) شاگرد صديق اين حكيم فرزانه، چه زيبا گفته اند كه اگر صد و بيست و چهار هزار پيامبر در يك مكان و در يك زمان جمع آيند با هم اختلاف نكنند چرا كه بر هواهاى نفس خويش نينديشند و نگويند.
به هر حال، ملاّى بزرگ و حكيم فرزانه ملاصدرا نمونه اعلاى چنين وحدت انديشى و وحدت بينى نه فقط در چهار مرحله توحيد كه در كل هستى است.


ادامه دارد ...

[hamed]

بيان اخير اگر چه از شاگردى كه از اضعف طلاب با واسطه ايشان است ادعايى بزرگ مى نمايد و اگر چه ورود به ساحت انديشه و عرفان اين ملاى بزرگ پهلوان علمى وحكمى مى طلبد زيرا كه نظام فلسفه مابعدالطبيعه او در تماميّت خود، ساختمان فكرى استوارى است مبتنى بر شهود عميق عرفانى و نيز عارفى است كه مزيد بر چشم دل با قدرت تحليلى دقيق عقلى، شناساى اسرار وجود گشته است، اما اين ادّعا به آسانى با غورى اندك در آثار اين انسان بزرگ اثبات شدنى است كه در آخر اين نوشته با ذكر چند نمونه اندك به آن خواهم پرداخت اما پيش از آن، بيان مقدمه اى ضرورى مى نمايد.
در خصوص ابداعات و ابتكارات اين حكيم متأله، سخنها گفته شده است و حدود بيش از پانزده مورد را مى توان از رشحات نو فكرى ايشان دانست. از همين رو است كه اين مرد بزرگ با ابداعات خاص خود سبب گشت تا فلسفه اسلامى به فضاهاى ناشناخته اى دست يابد بگونه اى كه هنوز هم اذهان فرهيختگان به آن مشغول است. حكمتى كه به نام حكمت متعاليه با استفاده از ميراث كهن فكرى بزرگان حكمت و عرفان اسلامى با طرازى نو و مستقل بصورت بناى رفيعى بنا شده و خط بطلانى بر همه انديشه هاى ناصواب كه فلسفه اسلامى را صِرف شرح فلسفه يونانى قلمداد مى كردند، كشيد و معناى مفهوم و معقولى از حكمت و حكيم به نمايش گذاشت كه حكمت يعنى سير انسان طبيعى تجربى به يك تحول و ترقى و در نهايت رسيدن به يك جهان عقلانى بگونه اى كه مشابه و نه مماثل سراسر جهان حقيقى گردد.
اما چنين تعالى و ترقى، غير از انسجام در انديشه، شناخت وجود و تفكر منطقى، قطعاً عناصرى چون توجه خاص به وجود، عرفان، و آيات و روايات را مى طلبد تا بتواند ابتكاراتى چون «حركت جوهرى»، «مُثُل افلاطونى»، «اتحاد عاقل و معقول»، «تشوّق و تشبّه هيولا به صورت»، «تبدّل صور بصورت واحد»، «علم بمعناى تجلّى»، «اتحاد نفس و قوا»، «حدوث و بقاى نفس»، «اصالت وجود»، «وحدت وجود»، «تشكيك وجود»، و غيره را به عرصه و ساحت انديشه تقديم دارد.
به راستى چگونه ممكن است عالَم طبيعت و جهان ماده در عين حركت مستمر و غير قار خويش و سيلان و تجدد در ذات همچنان واحد بماند؟
چگونه ممكن است هر طبيعت جسمانى با فرد معقول و عقلانى اش به نام ربّ النّوع وحدت پذيرد و داراى حقيقت واحد باشند؟
چگونه ممكن است هم عاقل با معقول متحد باشد و هم اتحاد عاقل و معقول ميسّر گردد؟
چگونه ممكن است تشوّق و تشبّه و نهايت اتحاد هيولاىِ قوّه محض با صورتى كه فعليت تمام است ممكن گردد؟
چگونه ممكن است صور متضاد عناصرِ مركب به موجودى واحد با صورتى واحد بدل گردند؟
چگونه ممكن است علم خدا به همه موجودات و متكثرات و جزئيات با ذات خدا عينيت و وحدت گيرد و از كمالات ذات گردد؟
چگونه ممكن است كه جميع قواى متعدد و متفاوت ناطقه، ناميه ... انسان با نفس مجرّد در مرتبه ذات متّحد باشند؟
چگونه ممكن است همان روح الهى در بدن انسانى دميده شود و اساساً چنين وحدتى چگونه توجيه پذير است؟
و بالاخره اصالت وجود، وحدت وجود، و تشكيك وجود را چگونه مى توان در يك نگاه ديد و به هم پيوند داد؟
اين كه ذات باريتعالى در عين بساطت حقيقى، عين جميع اشياء است و «كثرت در وحدت» و «وحدت در كثرت» به زيبايى معنا پيدا مى كنند از چه روست و رمز و راز آن در كجا است؟
ملاصدرا در اسفار و در الشواهد الربوبيّه در خصوص مسائل مختلف از جمله «وحدت حقيقة الوجود و كثرت آن» آراى مختلف را بيان كرده و در نهايت، همه آراء را به يك قول برمى گرداند و هيچ تعارض و تخالفى بين اين آراء نمى بيند.
در خصوص عقيده «ذوق التأله» منسوب به محقق دوانى چنين نقل مى كنند:

نظريه ذوق التأله قائل به وحدت وجود و كثرت موجودات يعنى اطلاق موجود بر حقيقت وجود به معناى نفس وجود است و بر ماهيات به معناى منسوب به وجود است كه چنين تفسيرى منجر به اصالت ماهيت مى گردد.


كان من ذوق التأله اقتنص*** مَن قالَ ما كان لَه سوى الحصص


والحصّةُ الكلى مقيّداً يجى*** تقيّدُ جزءُ و قيد خارجى

اما قول ديگر، قول متكلمان است كه براى افراد حقيقىِ متخالف بالذّات، حصّه هاى وجود قائلند كه همان مفهوم وجود مطلق است كه به مجرّد اضافه شدن به ماهيت، متفاوت مى شود و لذا وجود نزد آنها اعتبارى است و مراد آنها از مفهوم «واحد» آن است كه وجود، حقيقت واحد است و مراد از «حصص » تجلياتى است كه مستلزم تكّثر در متجلّى نيست مگر در نسب و اضافات همانگونه كه خود گفته اند.
امّا رأى مشّائين آن است كه «وجود» را امر منتزع از حقايق متباين بالذات مى دانند كه بقول حكيم سبزوارى
و عند مشّائية حقايق*** تبايَنَت و هُو لَدَىَّ زاهقُ
اما بعد از اين همه تفاوت و تفرّق آراء در خصوص «حقيقت وجود» سخن صدرا شنيدنى است كه:
«فلا تخالف بين ما ذهبنا إليه من إتحاد حقيقة الوجود و إختلاف مراتبها بالتقدم و التّأخر و التأكّد و الضعف و بين ما ذهب إليه المشّاؤون اقوام الفيلسوف المقدم من إختلاف حقايقها عند التّفتيش» زيرا شمول وجود از براى اشياء عالم همچون شمول كلّى براى جزئيات نيست بلكه شمول آن از باب انبساط است و سريان بر كل هياكل ماهيات.
باز اين حكيم فرزانه در اسفار جزء سوم از سفر اول، توان تحمّل غيريّت در آراء را نداشته حقيقت همه اقوال متفاوت و متشتّت در خصوص «زمان» را از پسِ پرده ها و الفاظ و تعيّنات ذهنى رهايى بخشيده به يك قول واحد تأويل مى نمايد.
ايشان به نقل از شفاء شيخ الرئيس مى نويسند:
1. كسانى هستند كه وجود زمان را مطلقاً نفى مى كنند.
2. كسانى هستند كه وجود زمان را اثبات كرده امّا به وجهى از وجوه، برايش وجود عينى قائل شده و در واقع، زمان را امر متوهّمى دانسته اند.
3. برخى وجود «فى نفس أمره» براى زمان قائل نيستند بلكه آن را نسبتى بين امور دانسته و لذا آن را مجموعه اوقات خوانده اند.
4. برخى ديگر براى زمان، وجود واحدى قائل شده اند به اين نحو كه جوهر قائمى است، بالذّات مفارق از جسمانيّات و واجب الوجود بالذّات.
ملاصدرا حدود هشت قول ديگر را نقل كرده، اضافه مى كنند: آراء فوق، اقوال و مذاهب در اعصار گذشته بوده و اين در حالى است كه ابوالبركات بغدادى، زمان را مقدار وجود دانسته و امام فخر رازى در خصوص زمان به تحيّر افتاده و در المباحث المشرقيّة سخن و رأيى و در شرح خويش بر عيون الحكمة شيخ الرئيس، سخن ديگرى ايراد كرده است.
با همه تفاصيل، بيت الغزل سخن آن است كه اين ملاّى بزرگ با سعه صدرى منبعث از نگاه وحدت بين به تأويل آراء پرداخته و مى گويد: با براهين قاطع من بر اين اعتقادم كه زمان، وجودى با هويّت متجدّد متصرّم به ذات دارد كه بين وجود ذاتيش و وجود تجدّديش هيچ تخلّل جعل نيست و جميع شبهات وارده به فضل الهى به آسانى قابل حلّ است. ايشان يك به يك اقوال را به زيبايى تأويل به قول حق و خير كرده و مثلا مى گويد «كسانى از قدما كه وجود زمان را بطور مطلق نفى نموده اند شايد نظرشان اين بوده است كه زمان را وجودى غير وجود متجدّد خود آن نيست. و يا كسانى از قدما كه زمان را واجب الوجود خوانده اند، قصدشان اين بوده كه حقيقت زمان، اجّل و ارفع از فهم مردم است و حتى اين حديث را كه «لا تسبّوا الدّهر فان هو الله تعالى» به نيكويى پاسخ گفته است.
نتيجه آنكه چرا و چگونه ملاصدرا قادر است اينهمه اقوال متشتّت و متفاوت را كه از نفى كامل تا وجوب وجود زمان گستره دارد تأويل به يك قول صحيح نمايد؟ آيا رمز و راز اين نگرش را مى توان جز در توحيدى دانست كه همه وجود اين حكيم، اين عارف، اين خداشناس را فراگرفته است و بر همه انديشه و هستى او سريان دارد كه بقول خود ايشان «سرياناً مجهول الهوّيه».
در همه اقوال ايشان چنين بيانى را مى توان يافت.
يامن توحّد بالملك فلاندّ له فى ملكوت سلطانه
* و تفردّ بالآلاء والكبرياء فلا ضدّ له فى جبروت شأنه


پي نوشت ها :


1. من يُؤتِ الحكمة فقد أوتى خيراً كثيراً.
2. نهج البلاغه.
3. إنَّ الذين فرّقوا دينهم و كانوا شيعاً لَستَ منهم فى شىء إنما أمرهم إلى الله ثم يُنَبّئهُم بما كانوا يفعلون .
4. كلُّ حزب بمالديهم فرِحون .

[آشنای غریب]

[highlight=#ffe8e8]هر موجودي شوق و عشق وصول به بالاتر و کامل تر از خود را دارد و چون برترين و کاملترين ، ذات الهي است پس مبدأ کردار نيکوي انساني عشق به باري تعالي است و چون عشّاق حقيقي او عارفان به او هستند پس تنها آنانند که حقيقتا او را عبادت مي کنند و جز او را نمي جويند.[/highlight]

[/font][font=tahoma]