مقام معظم رهبری

[safirashgh]

شناخت مقام عصمت

معلول شناخت جمال و عظمت خداوند است، انسان معصوم بر اثر بالا بودن مراتب شناخت خود آنچنان دلباخته جمال و كمال خداوند می گردد كه به خود اجازه نمی دهد یك ذرّه بر خلاف رضای او قدم بردارد.
پس از روشن شدن معنای عصمت و حقیقت آن به هر نحوی كه تفسیر شود این سؤال مطرح می شود كه آیا عصمت پیامبر ذاتی است یا اكتسابی؟
و یا آنگونه كه دانشمندان مطرح كرده اند بگوئیم: آیا عصمت انبیاء به طور كلّی امری موهبتی و تفضّلی است كه اساساً قابل تحصیل و اكتساب نیست، بلكه خداوند به جهت شایستگی هایی كه در فرد معصوم وجود دارد به او نیرویی عنایت می كند كه او را از ارتكاب گناه نگه می دارد؟ یا امریست اكتسابی كه قابل تحصیل و به دست آوردن است، هر انسانی می تواند با تلاش و پشت كار به مقام والای عصمت برسد؟
بدون شك مراتب پایین علم و تقوا كه در تفسیر حقیقت عصمت گفته شد از امور اكتسابی است كه انسانهای آزاده می توانند با پیراستگی از بند شهوات به آن مراتب برسند ولی سخن در اینست كه آیا مرتبه والایی از تقوا یا مرتبه والایی از علم و شناخت شكست ناپذیر اعم از علم به عواقب گناه یا درك عظمت و كمال خالق. در پرتو عبادت و ریاضت قابل اكتساب است یا نه؟
دانشمندان علم كلام كه پاسخ گوی اصلی در اینگونه مسائل هستند معتقدند كه عصمت موهبت و تفضلی است الهی كه خداوند پس از وجود زمینه و شایستگی به شخص معصوم می دهد و هرگز قابل تحصیل نیست. به بیان دیگر عصمت لطف الهی است كه تحت شرایطی به افراد معصوم داده می شود.
پرچمدار علم كلام شیخ مفید در این باره می گوید: «العصمه تفضّل من الله تعالی علی من علم انه یتمسك بعصمته»1[1] یعنی عصمت بخششی است از جانب خداوند درباره كسی كه به عصمت او تمسك جوید. هم چنین مرحوم سید مرتضی[2] و علامه حلی[3] و فاضل مقداد،[4] عصمت را موهبتی دانسته اند نه اكتسابی.
برای موهبتی و بخششی بودن عصمت به آیاتی از قرآن مجید نیز تمسك شده است. از جمله آیاتی كه مورد استشهاد قرار گرفته است آیه شریفه تطهیر[5] است كه در آن خداوند فرموده است: خداوند می خواهد پلیدیها را از شما اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ ببرد و شما را پاك گرداند» از آنجایی كه اراده تكوینی خداوند بر ازاله رجس از اهل بیت تعلق گرفته است فهمیده می شود كه عصمت امر تفضّلی است.6[6] به عبارت دیگر خواستن تشریعی اختصاص به اهل بیت ندارد یعنی خداوند از همه انسان ها خواسته است كه در پرتو اطاعت از او خودشان را پاك كنند ولی اینكه اساساً عده ای را پاك آفریده است مخصوص اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ است كه خداوند به آنها این حقیقت را تفضّل و عنایت نموده است نه اینكه از راه اكتساب و تحصیل به این مقام رسیده باشند.
بنابراین اگر مراد از ذاتی بودن عصمت، موهبتی بودن و بخششی بودن عصمت باشد كه در مقابل اكتسابی بودن عصمت قرار گرفته است؛ یقیناً عصمت همه پیامبران الهی هم در گرفتن وحی و هم در ابلاغ و هم در اعمال و زندگی عصمت امامان معصوم ـ علیهم السّلام ـ امر موهبتی است نه اكتسابی، هر چند مراتب پایین عصمت آن گونه كه اشاره شد، امر اكتسابی است.
و اگر مراد از ذاتی بودن این باشد كه شخص معصوم به گونه ای آفریده شده است كه اساساً قدرت بر گناه ندارد چنین تصوری از عصمت پیامبر صحیح نیست بلكه عصمت امری كاملاً اختیاری است، پس صدور گناه از معصومین ذاتاً امر ممتنع و محال نیست زیرا اگر صدور گناه ذاتاً از پیامبر و دیگر معصومان محال بودن، اطاعت و فرمان برداری ذاتاً ضروری می بود، در این صورت اطاعت مورد تكلیف قرار نمی گرفت و انذارها و وعده و عیدها بی مورد و بی فایده بود همانند فرشتگان كه عصمت ذاتی و غیر اختیاری دارند و مكلّف به اطاعت نیستند.7[7]
آری، صدور گناه در همه مراحل هم در مرتبه تلّقی وحی و هم در مرحله ابلاغ وحی و هم در اعمال و اجراء دین ممتنع اختیاری است؛ پیامبران و امامان با اینكه توان ارتكاب گناه را دارند ولی از روی اراده و رغبت خویش به دنبال گناه نمی روند و حتی به فكر گناه هم نمی افتند. اگر بخواهیم این مسأله را در ضمن مثالی بیان نمائیم، عصمت اختیاری پیامبران شبیه این می ماند كه انسان عاقل با اینكه می تواند دست خود را به دهان مار سمی خطرناك و افعی كشنده قرار دهد. این كار را از روی اختیار نمی كند و در این مقدار از كار معصوم است.
پس عصمت پیامبران (و امامان) به طور كلی چه در مرحله دریافت وحی از فرشته مربوط به وحی و ... و چه در مرتبه رساندن وحی به انسان ها، امر موهبتی است كه خداوند به بعضی از انسانهای لایق بخشش می كند نه اینكه، آنها چنین مقام و موقعیتی را به دست آورده باشند، البته این بدان معنا نیست كه هیچ زمینه برای اعطای عصمت وجود ندارد، بلكه عصمت پیامبران نیاز به زمینه ها و مقدماتی دارد ولی بر فرض این نیازمندی زمینه ها خداوند عصمت را به آنها اعطا می كند نه اینكه ایشان از روی استحقاق و تلاش های شخصی به آن مقام رسیده باشند. ضمناً حفظ و نگهداری این مقام عصمت اجباری نیست بلكه اختیاری است یعنی با علم و یقین و اراده شخصی خود گناه نمی كنند.
مقام عصمت، به آدمیان اختصاص ندارد؛ بلكه فرشتگان الهی نیز از این منزلت والا برخوردارند. در تأیید این سخن، می توان آیات و روایات فراوانی را شاهد آورد. در این جا، تنها به نقل دو روایت بسنده می كنیم:
الف. امیر بیان، علی _ علیه السلام _ در خطبه ی معروف به اشباح، مطالب گران قدری در باره ی آفرینش فرشتگان بیان نموده اند كه قسمت هایی از آن، چنین است:
آنان را در مقام ها كه دارند، امین وحی خود ساخت و رساندن امر و نهی اش را به پیامبران، به گردنِ ایشان انداخت. از دودلی و نا باوری نگاهشان داشت... نه تیر ناباوری از كمانِ دودلی، ایمانِ استوارشان را نشانه ساخت، و نه سپاه بدگمانی بر اردوی ایمان آنان تاخت و نه بیماری كینه و رشك در آنان رخنه نمود.... یقین به او، چنان آنان را از جز خدا بریده كه شیفته ی اویند. تنها آنچه نزد اوست می خواهند، و از دیگری نمی جویند... غفلت، عزم استوارشان را سست نكند، و فریبِ شهوت راه همتشان را نزند.8[8]
ب. امام حسن عسكری _ علیه السلام _ نیز با استناد به یكی از آیات قرآن، عصمت فرشتگان را این گونه تبیین می نمایند:
فرشتگان خدا، به كمك الطاف الهی، از كفر و امور ناپسند، معصوم و در امان اند. (چنان كه) خداوند ـ عزوجل ـ در باره ی آن ها می فرماید: "از خداوند در آنچه فرمانشان دهد، سرپیچی نمی كنند و هر چه به ایشان فرمان داده شود، انجام دهند".9[9]
در میان انسان ها نیز، علاوه بر پیامبران و امامان، عصمت فاطمه ی زهرا _ علیها السلام _ با ادله ی فراوان قابل اثبات است. چنان كه پیامبر گرامی اسلام، در حدیثی كه شیعه و سنی آن را نقل كرده اند، می فرماید:
انَّ اللّه تَبارَكَ وَ تَعالی یَغِضبُ لِغَضَب فاطِمه وَ یَرضی لِرِضاها؛[10]
همانا خداوند تبارك و تعالی به خاطر خشم فاطمه، غضب می كند و به سبب رضایتِ او خشنود می گردد.
روشن است كه در صورتی می توان خشم و غضب یك شخص را ملاك خشنودی و ناخشنودی خداوند دانست كه وی جز به اجرای فرمان های الهی نیندیشد و نه تنها در عمل، بلكه در فكر و اندیشه نیز معصوم باشد. اگر فاطمه ی زهرا _ علیها السلام _ حتّی برای یك بار در عمر خویش، تن به گناه می داد و یا فكر انجام آن را در سر می پروراند، پس دست كم یك مورد یافت می شد كه خشنودی آن حضرت به چیزی تعلق گیرد كه خداوند آن را نمی پسندد؛ در حالی كه در این روایت، به صورت كلی، رضایت فاطمه _ علیها السلام _محور خشنودی الهی قرار گرفته است.
هم چنین یكی از آیات قرآن كریم[11]، به طهارت و پاكی حضرت مریم _ علیها السلام _اشاره دارد. در باره ی این كه خداوند، مریم _ علیها السلام _ را از چه چیزهایی پاك گردانیده، وجوه گوناگونی بیان شده است[12]. به عقیده ی برخی از مفسران، سزاوارتر آن است كه آیه را دارای معنای عامّ شمرده، وی را از تمام پلیدی های حسّی، معنوی و قلبی، پاك بدانیم[13]. مرحوم علامه ی طباطبایی نیز دلالت آیه بر عصمت مریم را با سیاق آیات، سازگارتر می دانند[14].

..

این دو نمونه، نشان گر آن است كه عصمت مقامی نیست كه در انحصار انبیا و ائمه قرار داشته،

دست سایر انسان ها از رسیدن به آن كوتاه باشد؛ بلكه دیگران نیز می توانند به برخی از مراتب عصمت، یعنی عصمت از گناه، دست یابند. كم نبوده اند

به عنوان مثال حضرت زینب سلام الله علیها و نیز حضرت ابوالفضل العباس و .... عالمان تقوا پیشه .

عالمان تقواپیشه ای كه سالیان متمادی نه تنها از حرام، بلكه از امور مكروه نیز چشم پوشیدند و حتّی به خوردن و آشامیدن خود نیز رنگ الهی دادند.

امید است كه ما نیز در حد توان، از انجام گناه خودداری ورزیم و اگر نمی توانیم به آن مقام بار یابیم، دست كم در این مسیر گام برداریم.
آب دریا را اگر نتوان كشید هم به قدر تشنگی باید چشید


[1] . منشور جاوید، ج 5 / 22، به نقل از تصحیح الاعتقاد / 61 و ملحقات اوائل المقالات / 111.
[2] . همان، به نقل از تكمله امالی المرتضی، ج 2 / 347.
[3] . باب حادی عشر، شرح فاضل مقداد / 37 / آستان قدس رضوی، دوم، 1370.
[4] . همان / به نقل از اللوامع الالهیه/ 169.
[5] . احزاب / 33
[6] . منشور جاوید، ج 5 / 24.
[7] . جوادی آملی، عبدالله،وحی و نبوّت در قرآن، 208 ـ 209،اسراء، اول، 1381.
[8] . نهج البلاغه، خطبه ی 91، ترجمه ی سید جعفر شهیدی
[9] . بحارالانوار، ج 56، ص 321.
[10] . برخی از منابع اهل سنت، كه این حدیث را نقل كرده اند، عبارت اند از: كنزالعمال، ج 12، ص 111؛ المستدرك علی الصحیحین، ج 3، ص 167؛ الصواعق المحرقه، ص 175؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 203؛ الاصابه، ج 4، ص 378؛ و اسدالغابه، ج6، ص 224.
[11] . سوره ی آل عمران، آیه ی 42.
[12] . برای نمونه، ر.ك: مجمع البیان، ج 1ـ2، ص 745؛ و الكشاف، ج 1، ص 362.
[13] . روح المعانی، ج 3، ص 137.
[14] . المیزان، ج 3، ص 205 (ترجمه ی فارسی، ص 295).