اهمیت و ضرورت برنامه ریزی در اسلام

[boshra]

اصول برنامه ريزي
براي برنامه ريزي بهتر براي کارهاي زندگي روزمرّه و استفاده بهينه از زمان، ضروري است به اصول و قواعدي که ما را ياري مي رساند به جدّ توجه داشته باشيم.
1- توجه به کوچک ترين واحد زمان
نوع نگرش به زمان گوياي روشن استفاده از آن است، گاه در برنامه ريزي زمان را به صورت روز و هفته و ماه و سال مي بينيم که اين برنامه ريزي دقيقي نيست و منجر به هدر رفتن وقت و زمان مي شود، گاه به صورت ريزتر ملاحظه مي شود. در برنامه ريزي دقيق و ظريف بايد کوچکترين واحد زمان را از ثانيه و لحظه و دقيقه مشخص کنيم.
برنامه ريزي دقيق و خوب يعني نجات دادن و ذخيره سازي وقت در پرتو نگرش و توجّه به کوچکترين واحد زمان. مي گويند: آيت الله آخوند ملّا علي همداني براي وقت خود ارزش بسيار قائل بود حتي از فرصت هاي کوتاه هم استفاده مي کرد و معمولاً هرجا مي رفت کتابي زير بغلش بود.(29)
در شرح حال ابوريحان بيروني آمده است: آني از اشتغالات علمي غلفت نکرد و دستش از تحرير و زبانش از تقرير و مغزش از فکر و چشمش از مطالعه فراغت نداشت يکي از دوستان ابوريحان در حال احتضار بر وي وارد شد. آن حکيم علم دوست و تشنة معرفت مسأله اي رياضي از وي پرسيد.
او گفت: «در اين حال چه جاي سؤال است حکيم گفت: وداع دنيا با علم به اين مسأله بهتر است از وداع با جهل به آن او پاسخ سؤال را گفت و از نزد او خارج شد و در اثناي راه بود که ابوريحان از دنيا رفت.»(30)
علي(ع) فرمود:«انّ عمرک عدد انفاسک و عليها رقيبٌ يحصيها؛(31) عمرت همان (تعداد) شماره هاي نفس تو است که بر آن مراقبي گمارده شده است تا آن را شمارش کند.»

2- اولويت بندي کارها
کارهاي روزانه ما سه گونه اند: الف: امور فوري و اهم ب: کارهاي مهم و متوسط، ج: امور عادي و معمولي و غير مهم. اگر کارها درست اولويت بندي شود در موضوعات جزئي و بي اهمّيت وقت صرف نمي شود بلکه براي وظائف اهم و مهم سرمايه گذاري مي شود.
علي(ع) در اين زمينه مي فرمايد:«من اشتغل بغير المهم ضيّع الاهمّ؛(32) هر کس به چيزي که مهم نيست بپردازد، آنچه را که اهمّيت بيشتري دارد از دست مي دهد.»
و در جاي ديگر فرمود:«شرّ ما شغل به المرء وقته الفضول؛(33) بدترين چيزي که آدمي وقت خود را صرف آن مي سازد، کارهاي اضافي است.»

3- صرفه جويي در زمان
صرف جويي يعني جلوگيري از هدر رفتن وقت و بهرة صحيح و کامل از زمان و وقت بردن است.
براي رسيدن به اين امر لازم است سارقان وقت و زمان را شناسايي و مهار کنيم که اهم آن ها از اين قرار است.
الف: تعارفات
تعارفهاي بيش از حد و نبودن شهامت "نه" گفتن نابودگر فرصت ها به شمار مي رود. عامل ناتمام ماندن کارها به حساب مي آيند.
ب: تلفن هاي غيرضروري
تلفن و همراه، ابزار سودمندي است که حتي مي تواند عامل صرفه جويي در وقت باشد ولي گفت و گوهاي طولاني، حاشيه روي هاي بي مورد و حتي استفاده مکرّر از آن خصوصاً اِس و مس ها و خستگي رواني، تحليل قوا، وقفه در کارها، و در نتيجه موجب هدر رفتن وقت و زمان مي شود.
ج: ملاقات هايي که بدون برنامه قبلي در محيط کار و يا جاهاي ديگر واقع مي شود
د: خود محوري: هم باعث اتلاف وقت مي شود از اين جهت که از تفويض کار به ديگران خودداري مي شود و هم سبب فشار عصبي و تنش هاي رواني مي گردد.
هـ: آماده نبودن لوازم
لوازم مورد نياز هر کاري را قبل از شروع کار آماده کنيم وگرنه باعث اتلاف وقت مي شود.
و: ارتباط با افراد ناباب
از ارتباط با افرادي که با خودخواهي، بي توجهي و حماقت وقت انسان را مي دزدند خودداري کنيم.
ح: استفاده نبردن از بيکاري
از زمان بيکاري ناخواسته همچون قرار گرفتن در صف ها... به نحو مناسب مانند مطالعه، حفظ شعر، قرآن و دعا... استفاده کنيم.
ک: انرژي را تقسيم نکردن
بسياري از افراد در ساعات آغازين صبح انرژي بيش از حد مصرف مي کنند و در ساعات باقيمانده بر اثر خستگي مفرط زمان را از دست مي دهند.
رهرو آن نيست گهي تند و گهي خسته رود
رهرو آن است که آهسته و پيوسته رود
ل: فهرست کار را آماده نکردن
هر شب کارهاي فرداي خود را فهرست کنيم وگرنه باعث اتلاف وقت مي شود.
م: عدم الويت گذاري
مشخص نبودن الويت ها نيز سارق وقت است.(34)
چرا که بدون اولويت بندي وقت صرف موضوعات جزئي و بي اهمّيت خواهد شد و همين طور پشت گوش اندازي ها، ميهمان ناخوانده، اطلاعات ناقص، خستگي و استرس و... سارقان وقت هستند.
4- برکت و توفيق
در فرهنگ اسلامي در اصول برنامه ريزي به دو نکته مهم توجّه شده است که مي تواند به عنوان يکي از اصول برنامه ريزي مطرح باشد.
الف: برکت
«برکت در حقيقت خيري است که در چيزي پايدار و همراه آن است، مانند برکت در نسل، که به معناي فراواني نسل و فرزندان يا جاودانه ماندن نام به سبب آن است. برکت در غذا آن است که به طور مثال گروه زيادي با آن سير شوند و برکت در وقت آن است که کاري در آن بگنجد که معمولاً در وقتي همانند آن نمي گنجد.»(35)
بر اين اساس است که يک شب قدر برابر است با هزار ماه، و اعمال در آن شب از همين مقدار ثواب برخوردار است.
براي مراعات برکت، خوب است بدانيم انجام کارها و عمل در زمان هاي مثل ماه رمضان، شب قدر، ماه مبارکي چون شعبان، رجب، عيد، جمعه، ... همراه با برکت است، قرآن خواندن، با وضو بودن، صله رحم، سحرخيزي، دوري از گناه، خوش خلقي و... مي توانند عامل برکت عمر و وقت باشند.
برعکس، گناه، بدنمازي و بي نمازي، ترانه گوش دادن، بودن سگ در منزل و... عامل بي برکتي وقت و عمر است.
ب: توفيق
توفيق الهي که به معناي رديف شدن اسباب و وسيله کار و عدم مانع براي آن است در برنامه ريزي شديداً مورد توجّه قرار مي گيرد.
علي(ع) فرمود:«لاينفع اجتهاد بغير توفيقٍ؛(36) تلاش (و برنامه ريزي) بدون توفيق فائده ندارد.»
درباره توفيق در روايات به اين عناوين برمي خوريم:
1- توفيق عنايت و کمک است.
2- توفيق رحمت الهي است.
3- توفيق اولين نعمت است.
4- توفيق اساس سعادت است.
5- پيشوايي چون توفيق نيست.
6- از توفيقات حفظ تجربه است.
7- عافيتي بالاتر از توفيق نيست.
8- طاعت و بندگي جز با توفيق ميسر نيست.
9- توفيق عقل را زياد مي کند و ياري مي رساند.(37)

پی نوشت:

29. اخلاق مرکز تدوين متون درسي، محموداکبري، 1386، ص142 .
30. همان، ص142، گوهروقت، ص146 .
31. منتخب ميزان الحکمه، ص371، ح4589 .
32. ميزان الحکمه، ح14211 .
33. همان، ح14210 .
34. نگاهي به: اخلاق1همان، ص140، وره توشه شماره72، دفتر تبليغات اسلامي، ص144.
35. الميزان في تفسير القرآن، علّامه طباطبايي، قم، انتشارات جامعه مدرسين، ج7، ص381 .
36. منتخب ميزان الحکمه، محمدي ري شهري، سيدحميدحسيني، ص541، ح6620 .
37. همان، ص541، روايت 6616 تا روايت 6628 .