سخنان تازه

[آشنای غریب]

انسانها معمولاً ثروت را در بیرون از وجود خویش می جویند و آن را فقط با عنوانهای مادی از جمله پول، خانه، زمین، طلا و نقره و مانند آنها می شناسند. غافل از آنکه ثروتهای اصلی، درون خودشان جای داده شده است که با کشف و شکوفایی آنها می توانند خود را به ثروتمند ترین انسانها تبدیل کنند

تا آنجا که همه ثروتهای مادی در نظرشان ناچیز و اندک جلوه نماید. از جمله آن ثروتهای بی پایان، گنج قناعت است. قانع بودن به آنچه نصیب انسان شده است، به او آرامشی می بخشد که به واسطه آن طعم شیرین خرسندی را می چشد و در نتیجه، در خود احساس بی نیازی می کند. کسی که این روح بی نیازی در وجودش حاکم شده است، هرگز نه چشم طمع به مال مردم می دوزد و نه گرفتار زیاده خواهی می شود که به سبب آن خود را به درد و رنج گرفتار سازد و نه آنکه در صورت مشاهده فردی ثروتمندتر از خویش، در خود احساس حقارت و عقب ماندگی می کند. به راستی، کدام ثروت مادی می تواند تا این اندازه بر آدمی اثر مثبت به جا بگذارد؟

افزون بر این، قناعت، آدمی را بلند همت و آزاد اندیش بار می آورد. سعدی در این باره حکایتی دارد که این گونه است: حاتم طایی را گفتند: از خود بزرگ همت تر در جهان دیده ای یا شنیده ای؟ گفت: بلی، روزی چهل شتر قربانی کرده بودم امرای عرب را. پس به گوشه صحرایی به حاجتی برون رفته بودم، خارکنی را دیدم پشته فراهم آورده. گفتمش به مهمانی حاتم چرا نروی که خلقی بر سماط او گردآمده اند.

گفت: هر که نان از عمل خویش خورد، منت حاتم طایی نبرد. من او را به همت و جوانمردی از خود برتر دیدم. حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام در مورد ارزش والای قناعت می فرماید: «القناعَةُ مالٌ لایَنفَدْ؛ قناعت، ثروتی بی پایان است». گفتنی است منظور از اصل شادکامی که قناعت است، این نیست که بشر دست بر دست خود نهد و از هر گونه فعالیت و تکاپو باز ایستد، بلکه منظور از اصل شادکامی، شناخت حدود استعدادها و امکانات خود و قناعت به ظرفیت و تواناییهای خویشتن است. یعنی آنکه شخص، پای توقع از حد توانایی خویش فراتر ننهد. بی جا و بی حساب نخواهد و بیهوده رنج پر زیان خواسته های غیر ممکن و واهی خویش را نبرد.

مال و تلاش برای تحصیل آن به خودی خود مذموم و یا ممدوح نیست، بلکه نحوه بهره برداری از مال و راه کسب آن قابل نکوهش یا ستودن است. از لحاظ اخلاقی روشن است که صرف مال در مسیر عمل صالح و جلب رضایت پروردگار، ستوده است و کسب مال بدون اشتغال قلب و ابتلا به حرص و آزمندی، ارزش اخلاقی مثبت دارد.

حکم اخلاقی مربوط به بهره برداری کسب و گردآوری مالی نیز همین است ولی از لحاظ تربیتی این پرسش باقی است که آیا انسانها نوعاً در برابر خطرات مال اندوزی مقاوم هستند؟ آیا انسانها نوعاً می توانند در عین کوشش برای کسب ثروت بیشتر از تعلق قلبی به آن بپرهیزند؟ آیا انسانهای ثروتمند می توانند به راحتی اموال خود را انفاق کنند و یا به آسانی از آنها جدا شوند، به مرگ اندیشه کنند و از فراق مال خود اندوهگین نشوند؟ با مشاهده احوال بسیاری از مردم، پاسخ این سئوالات منفی خواهد بود. تجارب، گواه آن است که مال و مال اندوزی، راهزن طریق کمال است و انسانهایی که حق مال خود را ادا کنند و شکر آن را به جا آورند اندک هستند.

گویا ائمه اطهار (ع) نیز به سبب این ویژگی نوعی انسانها، آنان را از گرایش به مال پرهیز داده و به میانه روی و قناعت توصیه فرموده اند. از پیامبر اکرم (ص) روایت شده است: «منهومان لا یشبعان؛ منهوم العلم و منهوم المال» «دو آزمند هرگز سیر نمی شوند؛ حریص در علم و حریص در مال» (المحجة البیضاء). و نیز حرص آدمی به جمع مال، پایان ناپذیر است، چنانکه اگر آدمیزاد سرزمینی از طلا داشته باشد خوش دارد سرزمین دومی نیز داشته باشد و اگر دومی را به او دهند، سرزمین سوم را خواهد و شکم آدمی را جز خاک پر نمی کند. (همان) انسان حریص تا هنگامی که به خاک سپرده می شود در آرزوی جمع مال است.