ملاصدرا و مراحل توحيد

[hamed]

نويسنده: طوبى كرمانى




با سپاس از خداوند بزرگ كه نعمت انديشه و حكمت و يگانه پرستى را بر ما منّت نهاد.[1]
آنگاه كه در خصوص توحيد چهارگانه سخن به ميان مى آمد به اينكه:
1. توحيد ذاتى. يعنى خداى سبحان را شريك و مثل و مانند و ندّى نيست «لا إله إلاّ هو» و «ليس كمثله شىء».
2. توحيد صفاتى. يعنى خداى احد را صفاتى است كه عين ذات است و تركيب در ذات حق راه ندارد و در اين صفات، وابسته به غير نيست. «و كمالُ التّصديق به توحيدهُ، و كمالُ توحيدهِ الإخلاص لَه، و كمال الإخلاص له نفىُ الصفاتِ عنه... .»[2]
3. توحيد افعالى. يعنى همه اختيارات در طول قدرت حق و به اراده و تفويض اوست. «لامؤثر فى الوجود الاّ الله»
4. توحيد عبادى. يعنى جز او را نبايد پرستيد. «لاتَعبدوا إلاّ ايّاه»
در اين مراتب توحيد، سخت به فكر بودم و مى انديشيدم كه قطعاً بسيارند كسانى كه اين مراتب و مراحل را به نيكى درك كرده و دريافته اند كه در اين لايتناهاى هستى، جز يك حقيقت حقّه وجود ندارد امّا هم آنان در اظهارات و ابراز عقايدشان، كثرت پيشه كرده و فرقه فرقه گشته اند[3] و بر نظرهاى خويش پاى فشرده، آراء را كاملا متعارض و متفاوت شمرده و بر انديشه خويش و تابعين آن غرّه شده اند.[4]
امّا در اين ميان، اندكند كسانى كه با نگاه وحدت بين نه فقط در نظر و عمل به مراتب توحيد چهارگانه، سخت دل و انديشه بسته دارند كه حتى آراء و تفاسير متفاوت در خصوص هستى و تجليّات آن را نيز به تفسير واحد تأويل مى كنند. اين، همان ادّعايى است كه در اين نوشته، در صدد بيان آن هستم، و اين، ممكن نيست مگر آنكه «وحدت وجود» سراسر انديشه و سراسر هستى حكيم را به معناى اتمّ كلمه فراگرفته باشد تا بتواند لباسهاى ملوّن و متفاوت را از تنِ حقيقت بَركَنَد و حقيقت را آنچنان كه هست و نه آنچنان كه مى خواهد، ببيند و عيان سازد و همه آراء و عقايد را به يك زبان و به يك بيان برگردانَد و همه را يكسان نيوشد كه حقيقت يكى است و تفسير آن نيز مآلا جز واحد نخواهد بود. لباسهاى الوان و متفاوتى كه به سبب ذهنيتها، عادتها، هواها، تربيتها در تفسير حقيقت هستى دخالت مى كنند و تفاوتها را مى آفرينند.
امام خمينى (ره) شاگرد صديق اين حكيم فرزانه، چه زيبا گفته اند كه اگر صد و بيست و چهار هزار پيامبر در يك مكان و در يك زمان جمع آيند با هم اختلاف نكنند چرا كه بر هواهاى نفس خويش نينديشند و نگويند.
به هر حال، ملاّى بزرگ و حكيم فرزانه ملاصدرا نمونه اعلاى چنين وحدت انديشى و وحدت بينى نه فقط در چهار مرحله توحيد كه در كل هستى است.


ادامه دارد ...